Ποια είναι η θέση της ψυχολογίας στη νέα πραγματικότητα του Covid-19 και των τακτικών που
υιοθετούνται;
Μέχρι
στιγμής η εξάπλωση του ιου βρίσκεται σε εξέλιξη, τα πιθανά κρούσματα ανάγονται
σε χιλιάδες και απόφαση της κυβέρνησης είναι να «μείνουμε σπίτι» με την
απαγόρευση της κυκλοφορίας και την επιβολή καραντίνας. Ως αποτέλεσμα αυτών ερχόμαστε
αντιμέτωποι με μια νέα πραγματικότητα, η ελευθερία μας περιορίζεται ενώ ταυτόχρονα
το μέλλον διαγράφεται αβέβαιο σε πολλούς τομείς.
Σε ένα
τέτοιο πλαίσιο είναι διαφωτιστικό να παρατηρήσουμε την ανταπόκριση των ειδικών
ψυχικής υγείας. Αυτό που παρατηρείται είναι μια πλειάδα άρθρων να έχει
ξεπηδήσει από ψυχολόγους και ειδικούς ψυχικής υγείας σχετικά με το πώς να
διαχειριστούμε αυτή την κρίση, συχνά μαζί με προσφορές για συνεδρίες χαμηλού
κόστους λόγω της κατάστασης. Γίνεται ακόμη και εφαρμογή ψυχολογικών θεωριών
στην υπάρχουσα κατάσταση σε μια προσπάθεια να ερμηνευθεί η ανθρώπινη συμπεριφορά
και να προβλεφθεί. Άρθρα που μας δίνουν έτοιμες οδηγίες για να διαχειριστούμε
την προσωπική μας ζωή, εξηγήσεις και ερμηνείες οι οποίες επιφανειακά εφάπτονται
στις ψυχολογικές λειτουργίες μας, τσουβαλιάζοντας όλες τις αντιδράσεις και
κατηγοριοποιώντας. Οι ψύχραιμοι και οι μη ψύχραιμοι, αυτοί που προσαρμόζονται
και συμμορφώνονται και οι μη συνεργάσιμοι, οι ανεύθυνοι.
Ας δούμε τους ανεύθυνους. Τι μπορεί να συμβαίνει στο μυαλό τους; Είναι
ζήτημα άμυνας; Είναι ψυχοπαθητικές προσωπικότητες; Γίνεται προσπάθεια να
ερμηνευθεί η συμπεριφορά των ανθρώπων με ψυχολογικά χαρακτηριστικά τα οποία
ανάγουν τη δράση του ατόμου σε καθαρά ατομικό επίπεδο. Παρουσιάζεται ότι η μη
συμμόρφωση και η οργή με το κράτος είναι αποτέλεσμα μηχανισμού άμυνας ή
συμπεριφορά ατόμων τα οποία δεν έχουν μάθει να οριοθετούνται, υποβαθμίζοντας τη
σημασία του κοινωνικού πλαισίου. Τα άτομα με ιστορικό αγχωδών διαταραχών ή
κατάθλιψη, αντιμετωπίζονται ως μια ομάδα ανθρώπων με ιδιαίτερη ευαλωτότητα
καλλιεργώντας τον πανικό με την υποβόσκουσα προειδοποίηση μιας ψυχολογικής
κρίσης η οποία θα έρθει λόγω του εγκλεισμού και του ιού. Μέσω των συστάσεων για ψυχραιμία και των
εκατοντάδων άρθρων για να απασχολήσουμε το μυαλό μας και να διαχειριστούμε την
κατάσταση δημιουργείται μια αίσθηση ότι δε θα μπορέσουμε να διαχειριστούμε τους
εαυτούς μας.
Η απήχηση αυτών των άρθρων στο κοινό είναι
τεράστια. Ο σύγχρονος άνθρωπος μοιάζει να έχει αφομοιώσει τόσο πολύ την
ψυχολογική ιδεολογία ώστε χρειάζεται πλεον μεγάλη προσπάθεια για να αξιολογήσει ο ίδιος τη συμπεριφορά του,
πέρα από τις ψυχολογικές κατηγοριοποιήσεις και αποδέχεται εύκολα τις θεωρίες
και τις συμβουλές των ειδικών και «συμμορφώνεται», ψάχνοντας να βρει την
αλήθεια μέσα από αυτές. Υπάρχει ένα ηθικό δίδαγμα σε αυτές τις θεωρίες σχετικά με το πώς μοιάζει η υγιής ψυχολογική
λειτουργία και αντίστοιχα καθορίζεται και η ψυχολογική αντίδραση στο μη
κανονικό. Αγχώνομαι με τα νέα για τον κορωνοιό και πιέζομαι επειδή σκέφτομαι
τις οικονομικές συνέπειες που μπορεί να προκύψουν. Μένω στο σπίτι με την
οικογένειά μου. Νιώθω ένταση στο σώμα μου. Οι ψυχολόγοι λένε ότι αυτό είναι
φυσιολογικό. Ότι σε μια τέτοια κατάσταση εγκλεισμού το άτομο μπορεί να
εκδηλώσει πιο εύκολα ψυχοσωματικά συμπτώματα. Η ψυχολογία εισάγεται στη ζωή των
ανθρώπων από τους επονομαζόμενους ειδικούς, οι οποίοι έχουν ήδη μιλήσει πριν
από εμάς, πριν να μπορέσουμε εμείς οι ίδιοι να αντιληφθούμε και να κατανοήσουμε
τι συμβαίνει στο σώμα μας και στον ψυχισμό μας. Το άτομο στη σύγχρονη κοινωνία
υφίσταται ψυχολογιοποίηση σε τέτοιο βαθμό που χρειάζεται τη συμβουλή ειδικών
για το πώς να περάσει ένα διάστημα στο σπίτι του, στον προσωπικό του χώρο, με
τον εαυτό του και τους οικείους του.
Η
ψυχολογία ως ακαδημαικός κλάδος αλλά και ως πρακτική επιδιώκει τη μελέτη της
συμπεριφοράς, της σκέψης και των συναισθημάτων, ωστόσο η γνώση και και τα
εργαλεία που παράγουν οι ειδικοί ψυχικής υγείας είναι σχεδιασμένα για να
χρησιμοποιηθούν για την κοινωνική προσαρμογή των ανθρώπων ενώ πολλές φορές
χρησιμοποιούνται για την εκπλήρωση συμφερόντων περισσότερο παρά για τη θεραπεία.
Η προσαρμογή που επιδιώκεται τείνει να είναι μια προσαρμογή άκριτη που
επιβάλλεται από τα πάνω και η ψυχολογία χρησιμοποιείται πατερναλιστικά όπως
φαίνεται να συμβαίνει συχνά με τους ψυχολόγους που εργάζονται στο προσφυγικό. Ακόμη
μπορεί να χρησιμοποιηθεί έμμεσα για να πλαισιώσει τα πολιτικά επιχειρήματα και
να εμποδίσει κάθε προοπτική ριζοσπαστκής αλλαγής. Στη συγκεκριμένη κατάσταση,
της απαγόρευσης της κυκλοφορίας και του εγκλεισμού ενδιαφέρον θα είχε να
αναλογιστούμε ότι υπάρχουν κοινωνικές
ομάδες όπως οι φυλακισμένοι ή οι πρόσφυγες οι οποίοι αντιμετωπίζουν αυτή την
κατάσταση πολύ νωρίτερα από ότι εμείς και σε πολύ χειρότερες συνθήκες. Παρ όλα
αυτά το ενδιαφέρον στρέφεται σε μια ατομικιστική αντιμετώπιση των επιπτώσεων,
παίρνοντας ως μονόδρομο τον εγκλεισμό και αναζητώντας τρόπους να ανταπεξέλθουμε
σε αυτόν ενώ ελάχιστο ενδιαφέρον δίνεται σε εναλλακτικούς τρόπους διαχείρισης
της κρίσης, στις τύχες των μη προνομιούχων καθώς και στους λόγους για τους
οποίους φτάσαμε στη συγκεκριμένη κατάσταση. Η ψυχολογία επιδιώκει την προσαρμογή
σε οποιαδήποτε κατάσταση επιβληθεί προκειμένου να φαίνεται αποτελεσματική. Έτσι
όμως χάνεται η δυνατότητα ουσιαστικής αλλαγής και απλά εξακολουθεί να αποτελεί
μέρος του προβλήματος.
Όποιος
και όποια νιώθει ότι χρειάζεται βοήθεια είναι αναφαίρετο δικαίωμα να την έχει.
Είναι όμως κάτι διαφορετικό η παροχή βοήθειας σε όσους έχουν ανάγκη από την
εναπόθεση των ψυχολογικών λειτουργιών μας και της συμπεριφοράς μας στα χέρια
των ειδικών με την εμπιστοσύνη ότι εκείνοι γνωρίζουν πώς να διαχειριστούμε τους
εαυτούς μας, με την αφελή παραδοχή ότι μας γνωρίζουν καλύτερα από ότι εμείς οι
ίδιοι. Και είναι διαφορετικό το να χρειάζεται κανείς βοήθεια επειδή η κατάσταση
τον επηρεάζει ψυχολογικά από το να φοβάται ότι η κατάσταση θα τον επηρεάσει
ψυχολογικά επειδή το λένε οι ειδικοί.
Τα
στοιχεία μας έχουν δείξει ότι ο εγκλεισμός αποτελεί μια ψυχοπιεστική κατάσταση
για το άτομο η οποία όμως συνδέεται με την επιβολή εξουσίας. Αυτό το οποίο
αντιμετωπίζουμε αποτελεί μια νέα κατάσταση σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο το οποίο
είναι πρωτόγνωρο. Και είναι σημαντικό οι ειδικοί ψυχικής υγείας και μη να
αποδεχτούν ότι σε τέτοιες καταστάσεις δεν υπάρχουν έτοιμες συνταγές και
τυποποιημένα μοντέλα για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Και είναι ζωτικής σημασίας
να μη χαθεί ο προβληματισμός για τις κοινωνικές συνθήκες που μας έφτασαν μέχρι
αυτό το σημείο και η επιδίωξη εναλλακτικών τρόπων οργάνωσης και δράσης πίσω από
οδηγίες οι οποίες θα μας συμμορφώνουν και θα μας υποδεικνύουν πώς να «μένουμε
σπίτι».
Χρυσή Παρασκευοπούλου, Ψυχολόγος
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Επανορίζοντας
το Ψυχοκοινωνικό: Κείμενα κριτικής κοινωνικής ψυχολογίας Επιμέλεια/μετάφραση:
Μιχάλης Μεντίνης και Δίκτυο Κριτικής Ψυχολογίας (2013), Εκδόσεις Επίκεντρο
Καψάλη
Α. & Μεντίνης Μ., Ψυχολογίες Συμμόρφωσης (2018), Εκδόσεις Oposito
Παπαστάμου
Σ., Ψυχολογιοποίηση (1989), Εκδόσεις Πεδίο
Parker
I.,
Επανάσταση στην Ψυχολογία (2018), Εκδόσεις Oposito
